نوروزخوانی دریای کاسپین در آیین های آستارا

جارستان به نقل از ایسنا؛ با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال، جنب و جوش خانواده ها برای تدارک مقدمات استقبال از عید سعید نوروز بیشتر می شود.

نو شدن سال در گوشه کنار ایران زمین، آداب و آیین های خود را دارد و این مهم در شهرها و روستاهای شمالی کشور منطقه به منطقه از جلگه تا کوهپایه و کوهستان متفاوت و متمایز است.

در بین استان های شمالی، “گیلان” با کثرت اقوام، دارای تنوع در فرهنگ و جذابیت در آیین ها و مناسبت های ملی و مذهبی است که سیاحت در هر منطقه، لحظات ایده آل و با محتوایی را برای گردشگران داخلی و خارجی رقم می زند.

زندگی گیلک ها، تالشی ها و آذری ها در شمال تا جنوب و غرب تا شرق این استان، عاملی شده است تا علاقمندان به صنعت توریسم، مدت زمان اقامت خود در شهرها و روستاهای توریستی را با سلیقه خود تنظیم و از این جذابیت ها بهره مند شوند.

این آیین ها در غربی ترین شهرستان استان گیلان “بندر مرزی آستارا” از روستاهای کوهستانی ونه بین و حیران در بخش مرکزی تا روستاهای چلوند و قره سو در بخش لوندویل هم به تبع این موضوع از سایر مناطق کاملاً متمایز است که این تفاوت در آیین های چهارشنبه سوری و عید نوروز بیشتر ملموس و مشهود است.

قرار گرفتن در روزهای پایانی سال، فرصتی شد تا نگاهی اجمالی به برخی از این آیین ها داشته باشیم که با توجه به شرایط خاص ساحلی شهرستان، آستارایی ها از هم اکنون در تدارک آن هستند.

آنچه را که در این گزارش مدنظر قرار گرفته، نقش دریای کاسپین (خزر) در این آیین ها می باشد که صنعت سنتی و مدرن صید و صیادی برای صید “ماهی سفید” گل سرسبد آن است.

ماهی سفید در برگزاری آیین نوروزی آستارایی ها بسیار مهم است. خانواده های بومی پس از پخت ماهی سفید به شکل “لَوَنگی” آن را با برنج محلی “هاشمی” و ماست، تره و سایر سبزیجات در وعده شام چهارشنبه آخر سال می خورند.

آیین صید ماهی سفید

از دیرباز تاکنون، پس از گذر از فصل سرما “چله کوچک”، مردان صیاد این شهرستان با برگزاری گردهمایی در مناطق ساحلی، طی آیینی تورهای “پره” و ماشک (مولوش) دست باف و شناورهای خود را ترمیم و برای گرفتن روزی از دریا آماده می کنند.

کار بافت و یا ترمیم تورها و قایق ها با خواندن دعا و سرودن اشعار سنتی، جهت تسهیل صید و صیادی انجام می شود که معمولاً ریش سفیدان و پیشکسوتان نقش مهمی را در این خصوص دارند.

در گذشته و به دلیل نبود تجهیزات هواشناسی، آشنا بودن با جریانات آب و هوایی و شکل حرکت ابر و وزش باد از مهمترین مسایلی بود که در ریش ِ سفید پیشکسوتان جستجو می شد و جان صیادان به این تجارب و پیش بینی ها بسته بود.

پس از روزها و ساعت ها تلاش تیم های صیادی، فصل زمان زدن دل به دریا فرا می رسید و قایق ها یکی پس از دیگری به دریا می رفتند.

پس از بازگشت از دریا، ماهیان صید شده به سواحل منتقل و کار چوب زنی برای تعیین قیمت آغاز می شد.

سپس ماهی ها به بازارهای محلی منتقل می شدند تا شهروندان پس از خرید، برای پخت “لونگی ماهی” آماده کنند و صیادان برای صیدی دیگر دل به دریا بزنند. (این روش امروزه با استفاده از امکانات بروزتر و مدرن تر تداوم دارد.)

روش پخت لَوَنگی ماهی

در رأس مواد اولیه تهیه و پخت این خوراک‌ خوش قیافه و خوشمزه «رب ازگیل شیرین» و «رب آلوچه ترش یا رب انار» است که در ترکیب با یکدیگر طعم به اصطلاح ملسی را به غذا می‌بخشد.

در لونگی ماهی، از ماهی سفید ماده استفاده می شود که اشپل آن در ترکیب مخلفات داخل شکم ماهی کاربرد دارد.

زنان کدبانوی خانه های سفالین آستارا، ماهی سفید ماده را تمیز و آماده می کنند و اشپل ماهی، مغز گردو، پیاز، آب غوره، نمک، فلفل و اغلب سبزی های معطر را با هم مخلوط و در داخل شکم ماهی قرار می دهند.

سپس در روشی سنتی، ماهی های آماده شده در داخل ظرف سفالین به نام “چولمک” قرار می گیرد تا برای مغز پخت شدن، به داخل تنور برود. امروز برای سهولت کار از اجاق گاز و یا فر استفاده می شود.

بر اساس یک سنت دیرینه، شهروندان آستارایی برای شب چهارشنبه سوری «لونگی ماهی سفید» و برای شب عید «مسما و یا لونگی جوجه محلی» تهیه می کنند.

“سر” ماهی و “سینه” مرغ به عنوان نماد، توسط زنان خانه جدا می شود و به عنوان نماد در کنار سفره هفت سین قرار می گیرد.

شستشوی گلیم های عنبران در دهانه رودخانه ها

از دیگر آیین هایی که دریای کاسپین در گذشته در آن نقش بسیار مهمی را ایفا می کرده است، خانه تکانی گروهی زنان خانه دار و شست شوی قالی های دست باف و گلیم های زینت بخش منازل بود که در حاشیه رودخانه های مرداب و دهنه سایر رودخانه ها شسته می شد که سرریز آب آنها به دریا بود.

این شست شو معمولا در روزهایی انجام می شد که باد گرم که در زبان محلی به آن گرمیج یا گرمیش می گفتند و معمولا در اسفند ماه بیش از سایر ماه های سال می وزید، انجام می شد تا “باد” نقش خود را در خشک شدن قالی ها و گلیم ها به شکل شایسته ای اجرا کند.

گلیم هایی که با نقش های زیبا توسط زنان هنرمند روستای عنبران آستارا تولید می شد در کنار قالی و قالیچه های دستباف هنرمندان تبریزی، پس از شست شو در حاشیه رودخانه ها پهن می شد تا باد گرم آنها را خشک کند.

مشارکت کنندگان در این کار گروهی، در مدت زمانی را که برای خشک شدن انتظار می کشیدند، بیکار نمی نشستند و به سایر کارها از قبیل پختن شیرینی خانگی، تمیز کردن اتاق ها و حرص درختان و رسیدگی به حیاط منازل خود می پرداختند و نواهای محلی را با خود زمزمه می کردند.

خرید قالی ها و گلیم برای نو کردن مبلمان خانه که از بساط عرضه مستقیم بازارهای قدیمی آستارا و عنبران خریداری می شد، از دیگر اتفاقات روزهای پایانی سال و رونق بازارهای محلی بود.

از گذشته تاکنون، همزمان با این روزها، تکم گردانان و نوروزخوانان با گشتن در محله ها و گرفتن اجازه ورود به خانه شهروندان با اشعاری زیبا به زبان های آذری و تالشی، خبر آمدن بهار را نوید می دهند و عیدی می گیرند.

بهار آمد، بهار آمد خوش آمد

علی با ذوالفقار آمد خوش آمد

گل و نسرین به باغ آمد خوش آمد

سیزون بو تازه بایراموز مبارک (عید نو شما مبارک باشد)

آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز  مبارک (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

جناب جبرئیل نامه گتوردی (جناب جبرائیل نامه آورد)

گتور جگین پیمبره یتوردی (محض آوردن به پیامبر رسانید)

مبارک قوللارین گویه گوتوردی (پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت)

سیزون بوتازه بایراموز مبارک (عید نو شما مبارک باشد)

آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

امیرالمومنین تخته چخاجاق (حضرت امیرالمومنین، به تخت ولایت خواهد نشست)

یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق (به گردن یزید افسار خواهد بست)

شیرین شربت سو یرینه آخاجاق (و به جای آب در رودها شربت های شیرین جاری خواهد شد)

“سیزون بوتازه بایراموز مبارک (عید نو شما مبارک باشد)

“آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

بیتوته اهالی در مناطق ساحلی همزمان با سیزده بدر

“رفتن به روی آب” اصطلاحی بود که در آستارای قدیم برای رفتن به مناطق ساحلی و نیز حاشیه رودخانه ها استفاده می شد که در ایام نوروز، به خصوص سیزده بدر بیشتر کاربرد داشته است.

مهمترین منطقه ای را که اهالی آستارا و لوندویل و حتی سایر مناطق استان های گیلان و اردبیل خود را به آنجا می رساندند، پناهگاه حیات وحش لوندویل یا همان “آق لوله” بود که بین دو شهر آستارا و لوندویل قرار دارد و بخش وسیعی از سواحل شهرستان با دریای کاسپین را شامل می شود.

حاشیه رودخانه مرداب که دو مسجد قدیمی آبروان و آبکنار (مسجد امام جعفر صادق (ع)) در حاشیه آن احداث شده است، از دیگر مناطقی بود که در آستارای قدیم و در روز طبیعت مملو از طبیعت دوستان می شد.

کاروان های خانوادگی در روز سیزده فروردین به این منطقه می رفتند و غذاهای مختلف را برای ناهار و آش دوغ و انواع کوکو را با سیر محلی برای عصرانه می خوردند.

نوجوانان و جوانان خانواده دور هم جمع می شدند و انواع بازی های گروهی از قبیل طناب کشی، وسطی، چیلینگ آغاجی، اَل وردی و سایر بازی ها را انجام می دادند تا این روز را در کمال شادی و سلامتی سپری کنند.

در پایان آیین های نوروزی، گره زدن و رها کردن سبزی های قد کشیده در آب بود که از هر کجا به رودخانه سپرده می شد، سرانجام سر از بزرگترین دریاچه جهان (کاسپین) در می آورد تا نمادی برای آغاز بهاری پر از طراوت، شادابی و سرسبزی باشد.

آیین های قدیمی باید زنده بمانند

پردل امیری نژاد، مسئول اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مرزی بندر آستارا به ایسنا گفت: حال که در آستانه چهارشنبه آخر سال و عید سعید نوروز قرار داریم، باید یادی کنیم از این آیین ها که نباید در شرایط سخت اجتماعی، گرانی ها و دوران کرونا فرسوده شوند و رنگ ببازند.

وی با بیان اینکه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در تلاش است تا خرده فرهنگ ها و فرهنگ را در کنار آداب و آیین ها شناسایی کند، ادامه داد: احیا کردن مجدد آداب و رسوم از اولویت هایی می باشد که سبب می شود تا نسل های آینده به گذشتگان خود ببالند.

امیری نژاد با اشاره به اینکه روستای مرزی و کوهپایه ای عنبران آستارا به عنوان روستای گلیم ایران ثبت ملی شده است، خاطرنشان کرد: در این روستا آثار بسیاری از قبیل سفال پزی و تولید انواع ترشی جات وجود دارد که باید مدنظر قرار گیرد.

وی ایجاد نمادهای فرهنگی شهرستان، به خصوص روش های صید و صیادی را در میادین اصلی شهر از اولویت ها برشمرد و تصریح کرد: شهرداری های آستارا و لوندویل باید از توان هنرمندان شهرستان در ایجاد میادین با مجسمه های مرتبط با فعالیت های صیادی، کشاورزی و حتی بازی های بومی و محلی اقدام کنند.

وی اضافه کرد: این مسأله ذهن گردشگران را به تحقیق و کسب اطلاعات در این خصوص هدایت می کند که برای تثبیت فرهنگ شهرستان سرمایه گذاری بسیار مهم است.